نووسینی: رێژوان تەها
موزیک چییە؟ هەندێ لەو پێناسانەی لەبارەی موزیكەوە هەن بریتیین لە: یەکەم: دەنگی ئادەمیزادە یاخود ئامێرەكانی ژەندنی موزیكە (یان هەردووكیان) بە جۆرێك كە لە چوارچێوەی فۆڕم و هارمۆنی و دەربڕینی هەستەكانەوە بێت. دووەم: موزیک هونەری رێكخستنی دەنگەكانە لەكاتێكدا لە رێگەی توخمەكانی میلۆدی و هارمۆنی و ریتم و چینە دەنگییەكانەوە، بەشێكە لە كەلتوری كۆمەڵگا مرۆییەكان لەجیهاندا. سێیەم: هونەری دەنگەكانە و رێكخستنییەتی لەكاتێكی دیاریكراودا، گوزارشتی بیرۆكە و هەستەكانە لەچوارچێوەی فۆڕمێكدا، لە رێی توخمەكانی ریتم، میلۆدی، هارمۆنی، رەنگی دەنگ.
ئەم چەند پێناسەیەی سەرەوە و گەلێ پێناسەی تر لەبارەی موزیك هەن و موزیكیان پێ پێناسە دەكرێت، بەڵام لە روانینی زانستییەوە موزیك لە فۆڕمێكی ئیستاتیكی و كۆمەڵێك یاسای ماتماتیكی دروست دەبێت.
موزیك بە مانای چی دێت؟
وشەكە لە میوشكی(میوسكی) mousikی یۆنانی كۆنەوە وەرگیراوە، واتە هونەری میوس Muses كە لە ئەفسانەی یۆنانی كۆندا میوس (میوش) Muses خواوەندەكانی مۆسیقا و شیعر و هونەر و سەما و زانستەكان بوون و كچی مینیمۆس Mnemosyne و زیۆسن Zeus.
هیسیەد Hesiod (570 – 485 پ.ز) شاعیری دێرینی یۆنان دەڵێت: میوسەكان كچی زیۆس و تایتانەكانی مینیمۆسین (كە ئافرەتانی ئازا و زیرەكبوون و خوداوەندی یادەوەری بوون.) زۆرینەی نووسەر و شاعیرانی ئەوكاتیش هەمان رایان هەبوو، بەڵام دوانیان بانگەشەی رایەكی تر دەكەن.
تیۆگنس Theognis (570 – 485پ.ز) بڕوای وایە باوكیان راستە زیۆس بووە، بەڵام دایكیان هارمۆنیا Harmonia بووە.
ئەلكمان (Alkman Alcman) کە لەسەدەی حەوتەمی پێش زایین ژیاوە رای وایە میوسەكان لە راستیدا كچی ئۆرانۆس Ouranos و گایا Gaia بوون.
میوسەكانیان دابەشكرد
پاش هیسیەد زۆرینەی شاعیرانی دواتر هەمان راو بۆچوونی هیسیەدیان هەبوو لەسەر میوسەكان و بۆیە میوسەكانیان دابەشكرد بەشێوەیەكی هەمەجۆر لە خەسڵەت و دەسەڵاتی جیاوازیان بە هەر یەكێكیان دەبەستەوە.
لە تیۆگنی (Theogony)دا هیسیەد پێمان دەڵێت 9 دانە میوس هەبوون.
یەکەم: كالیۆپ (Kalliope Calliope): گەورەترین و داناترین میوسی شیعری داستان، دایكی ئۆرفیوس. دووەم: ئیوتەرپ (Euterpe) میوسی موزیك و شیعر، حەزی بەژەندنی فلوت بوو، هەندێك دەڵێن جۆرێك فلوتی دوانی دا داهێنا. ئیوتەرپ كوڕێكی هەبوو بەناوی رەیسس (Rhesus) كە لە شەڕدا لە ترۆی كوژرا، بەگوێرەی ئیلیادەی هۆمەر. سێیەم: كلیۆ (Kleio Clio) میوسی مێژوو. چوارەم: ئیرەتۆ (Erato) میوسی شیعری خۆشەویستی. پێنجەم: مێلپۆمێن (Melpomene): میوسی تراژیدیا. شەشەم: پۆلیهیمنیا (Polyhymnia) میوسی شیعری پیرۆز (سرود) و ئەندازیاری. حەوتەم: ترپیسیچۆر (Terpsichore) میوسی سەما. هەشتەم: تالیا (Thalia) میوسی كۆمیدیا. نۆیەم: ئۆرانیا (Urania) میوسی زانستی گەردوون و ئەستێرەناسی.
زۆرجار وشەی میوس بەكاردێت بۆ كەسێك كە ئیلهامی بە كەسێكی تر دەدات، یان هەرجۆرە شتێكی تر كە ئیلهامبەخش بێت. هەندێكات بەكاردەهێنرێت بۆ پیاهەڵدانی بیری داهێنەرانەی مرۆڤ، وەك شیعر یان دروستكردنی موزیك.
لەباس كردنی میوسەكان و هەندێك زانیاری لەسەر ئەو بەشەی ئەفسانەی كۆنی یۆنانی، زیاتر ئاشنابوون بوو بەناوەرۆك و وردەكاری ریشەی زاراوەی موزیك. سەبارەت بە ناوی Muses كە نزیكە لە ناوی پێغەمبەر موسا (1300 پ.ز) و تاڕادەیەك وەك یەك دەخوێنرێنەوە، بە میوس و میوسەكان لە كوردیدا ناوم برد. دەكرێ لە جێگەی تر بە (مووس، موسا، موسەكان، موساكان..) بەرچاوت بكەون یان گوێبیستیان ببیت، بەڵام بۆ ئەوەی ناوەكان تێكەڵ نەكرێت و دواتر سەرلێشێوان لای خوێنەر دروست نەكات، دەكرێ میوس و میوسەكان بەكاربهێنرێت و گونجاوە.
گۆڕانكاری بەسەرداهات
لەم زاراوەوە موزیك بە دونیادا بڵاو بۆوە و لای هەر كۆمەڵگە و ناوچەیەك رەنگی ئەو کۆمەڵگە و ئەو شوێنەی گرت. لە میوشكی (mousik) كە بەمانای هونەری میوسەكان هاتووە، بۆ وشەی (موزیك، موسیقی، موزیكا، موسیك، موزیك) گۆڕانكاری بەسەرداهات، لە كوردیشدا وشەی مۆسیقا لە موسیقی عەرەبییەوە وەرگیراوە، بەڵام شتێكی ئاساییە و مایەی نەنگی نییە گەر هەر كام لە مۆسیقا و موزیك بەكار بهێنین لە زمانی كوردیدا.
سەبارەت بە هەندێك وشە و زاراوەی ناو دونیای موزیك لە كوردستان و زاراوە كوردییەكان، دەبێ بگەڕێینەوە بۆ فەرهەنگە كوردییەكان و لەوێوە رامان و هەڵوەستەیەك بكەین.
لە فەرهەنگی مەردۆخی ئایەتوڵڵا شێخ محەمەد مەردۆخی كوردستانی زاراوەی گۆرانی بەم جۆرە راڤە كراوە:
– گۆران: دێهاتی (رەعییەت: لادێی ژێر دەسەڵاتی ئاغا.)
– گۆرانی: ئاواز، هەڵبەستە، ئاهەنگ، بەستە، بەستەی گۆران، هەڵبەستی گۆران.
– گۆرانیچڕ: ئاوازەخوێن، ئاوازەوان، گۆرانیبێژ.
لە هەنبانەبۆرینەی مامۆستا هەژار موكریانی بەم جۆرەیە:
– گۆرانی: شێوە زمانی تیروەی گۆران، قام و بەستە
– گۆرانی بێژ: قامبێژ، دەنگبێژ
– گۆرانی خۆنن: قامبێژی
– گۆرانی زان: گۆرانی بێژ
– گۆرانی وتن: قامبێژی، گۆرانی كوتن
– گۆرانی چڕ: گۆرانی بێژ
– قام: گۆرانی، ئالی،لا ، ئاكار، بڵندایی باڵای بنیادەم، دەرفەت، وزە، هێز و توانا، لەبیچم و تەحرا وەك یەك
– قام: لە فەرهەنگی خاڵی مامۆستا عەلادین سەجادی بە مانای مەقام دێت
وشەی مۆزیقا زۆرجار دەبیستین لە دەمی خەڵكی ئاسایی و ئەوكەسانەی كە موزیسیان نەبن دەبیستین؛ با بزانین ئەم زاراوەیە لەناو فەرهەنگی كوردیدا چۆن ڕاڤە كراوە:
هەنبانەبۆرینە:
– موسیقا: ئاوازی خۆش لە ئامرازی دەسكرد، دەرهاوردن.
– مۆزیقا: مۆزیقە، شەیپور، بۆڕی.
– مۆزیقەلێدان: بۆڕی ژەنی.
– مۆزیقەچی: بۆڕی ژەن.
لەفەرهەنگی گۆڤەند و زناری حەمەكەریم عارف:
– موسیقار: مۆسیقاژەن، جۆرە سازێكە، باڵندەیەكی ئەفسانەییە كە دەنوكی كون كونەو لەو كونانەوە ئاوازی جۆراوجۆر دەردێنێ.
لە فەرهەنگی خاڵدا بەم شێوەیەیە:
– مۆزیقا: مۆزیقە، تەنەیەكی بۆشە فووی پێدا دەكرێ و دەنگێكی بەرزی لێوە دێ.
– مۆزیقە لێدان: فووكردن بە مۆزیقەدا بە جۆرێك كە دەنگێكی تایبەتی لێوەبێ.
– مۆزیقەچی: كەسێكە كە مۆزیقە لێ بدا.
سەبارەت بە زاراوەی هونەر كە دەگەڕێتەوە بۆ وشەی حونەر لە كوردەواریدا.
لەفەرهەنگی خاڵدا:
– حونەر: هونەر.
– حوننەری: كردنی شتی هونەری.
لە هەنبانە بۆرینەدا:
– حونەر: جوانكاری، هونەر، دەستڕەنگینی.
– هونەراوی: شتێ كە حونەری تێدا دەكاركراوە.
– هونەرمەن: حونەرمەند، دەس ڕەنگیم، بەحونەر.
– هونەری: حوننەری، هونەرمەندانە.
لە مەردۆخدا:
– حونەر: شایستەگی (هونەر، لێوەشاوەیی)
– زل بێ حونەر: زەبلاحی لێنەهاتوو، زلی بێ هونەر.
لە بەدواگەڕانەكانمدا ئەم وشە و زاراوانەم بەگرنگ زانی راڤە و شلۆڤەیان دابنێم و خوێنەر بەرچاوڕونییەكی زیاتری هەبێت لەسەر ریشەناسی وشە و زاراوەكانی موزیك بەتایبەت ئەوانەی بەكاردەهێنرێن لە كوردستاندا.
