“لاوك فوڕمه‌كێ تایبه‌تێ سترانا كوردى یه”.
لاوك جوره‌كه ژ جورێن هونه‌رێ سترانا كوردى كومه‌كا بنیاتێن تایبه‌ت هه‌نه د ناڤه‌ڕۆكا بابه‌تێن لاوكاندا چه‌ندین مه‌به‌ستێن جودا جودا بخوه‌ڤه دگریت وه‌ك: ئه‌ڤینى، قه‌هره‌مانى، مێژوویى، نه‌ته‌وه‌یى، ئاینى، ڕویدان، تێكهه‌ل…هتد. لاوك دهێته هه‌ژمارتن ئێك ژوان شێوازێن ده‌نگبێژیێ یێن سترانێن كوردى، لاوك ب بێ ڕیتم دهێته گووتن ئانكو ڕیتمه‌كێ سه‌ربه‌ست، لاوك گه‌له‌كا درێژه چۆنكه د چه‌ندین لاوكاندا داستان ب ڕێكا لاوكان هاتینه گووتن و ڤه‌گوهاستن وه‌ك: داستانا مه‌م و زین و خه‌ج و سیابه‌ند و ده‌روێشێ عه‌بدى_عه‌دولى و عه‌لى و فاتمێ، له‌علیغانا گوڤه‌یى…هتد. گه‌له‌ك ده‌نگبێژان ئه‌ڤ جورێ سترانێ لاوك گووتینه وه‌ك لاوكبێژ: كاویس ئاغا، شاكرو، كاراباتێ خه‌جو، مه‌ریه‌م خان و عیسا به‌روارى و محه‌مه‌د عارفێ جزیرى و حه‌سه‌نێ جزیرى و محه‌مه‌د ته‌یب تاهر…هتد. پاراستنا مێژوویا ملله‌تێ كورد ب ڕێكا لاوكان: ب به‌رده‌وامى دوژمنێن ملله‌تێ كورد زوڵم و زوڕداریه‌كا مه‌زن ددره‌حه‌قا مێژوویا ملله‌تێ كورددا كرى یه ژبه‌ر ڤى ئه‌گه‌رى مێژوویا ملله‌تێ كورد درۆست نه‌هاتییه نڤیسین سه‌ره‌ڕاى ڤێ چه‌ندێ هه‌میێ ب ڕێكا ڤان چیڕۆك و داستانان و شێوازێن جودا جودا یێن ده‌نگبێژیێ وه‌ك لاوك هاتییه ڤه‌گۆهاستن، لدویف گووتنا چه‌ندین بسپورێن جودا جودا دبیاڤێن مێژوو و مێژوویا موزیك و سترانا كوردى دا دبێژن مێژوویا ملله‌تێ كورد ب ڤى ڕه‌نگى هاتیه ڤه‌گوهاستن ژ نڤش بو نڤشى ئانكو ڕوله‌كێ مه‌زن د پاراستنا مێژوویا ملله‌تێ كورددا گێڕایه.
بنیاتێ هه‌بوونا لاوكان وان هه‌رێما بخوه‌ڤه‌دگریت ئه‌ڤێن ب كرمانجییا ژورى دئاخڤن:
د پێترییا ڤه‌كوڵینان دا هاتییه بریاردان و دوپاتكرن كو شێوازێ گووتنا لاوكان كرمانجى ژوریه ئه‌ڤ دیالێكتا زمانێ كوردى گه‌له‌ك ده‌ڤه‌ران بخوه‌ڤه‌دگریت و گه‌له‌ك به‌رفره‌هه وه‌ك باكورێ كوردستانێ ل پارێزگه‌هێن بایه‌زید، وان، جوله‌مێرك، سێرت، مۆش، مێردین، ئامه‌د، خه‌ربۆت، ئیدیه‌مان، غازى ته‌په و پشكێن ڕۆژهه‌لاتێ باژێڕى مه‌رعه‌ش و سیواس و ژێرییا پارێزگه‌هێن ئه‌رزه‌ڕۆم و قارس پێ دئاخڤن. هه‌روه‌سا كوردێن ل ڕۆسییا ل ژێرییا رۆژئاڤایا ئه‌رمینییا و ل كوردستانا باشور ل پارێزگه‌ها دهۆك و قه‌زایێن وێ و ده‌ڤه‌را شنگالێ و هه‌ر دیسان ل رۆژئاڤایێ كوردستانێ بگشتى. ده‌رباره‌ى ڤێ مژارێ د. مارف خه‌زنه‌دار دبێژیت: “لاوك ناڤێ وێ جورێ شیعرا مللى یه كو ب دیالێكتا كرمانجى ژورى دهێته خاندن ل ده‌ڤه‌رێن بادینان و جزیرا بوتان و هه‌مى ده‌ڤه‌رێن دناڤ كوردستانا باكور دا”. هه‌ر دیسان ڤه‌كۆله‌ر و مێژووناس محه‌مه‌د حه‌مه باقى د په‌رتووكا مێژووى موزیكا كوردى جورێن سترانێن كوردى لدوویف ده‌ڤه‌ران جودا كرینه ده‌رباره‌ى لاوكێ دبێژیت: “ل وان هه‌مى ده‌ڤه‌رێن دیالێكتا كرمانجى ژورى پێ دئاخڤن لاوك دهێته گووتن”. ژبه‌ر كو ئه‌ڤ دیالێكتا كوردى یا دبێژنێ كرمانجى ژورى گه‌له‌ك به‌ربه‌ڵاڤ ببو گه‌له‌ك شێوازێن دیتر یێن نافخویى ژێ ده‌ركه‌فتینه پیچه‌كێ ژێك دجودانه و بڤى ڕه‌نگى هاتینه ڤاڤاراتن:
بایه‌زیدى: ل باكور و باكورێ رۆژهه‌لاتێ ده‌ریا وانێ.
هه‌كارى: ل باشۆر باشورێ رۆژئاڤایێ ده‌ریا وانێ.
بۆتانى: ل ره‌خ و رویێن دۆڵا بۆتان سێرت ئه‌رتوش جزیرێ و ئامه‌دێ.
شه‌مدینان: ل كوژیێ باشورێ رۆژهه‌لاتێ توركیا، رۆژهه‌لاتێ زێى مه‌زن و ده‌ڤه‌رێن نێزیك ل ئالیێ ئیرانێ.
به‌هدینان: ل پارێزگه‌ها دهۆكێ و هه‌مى قه‌زایێن سه‌ر ب وێ ڤه.
دیالێكتا رۆئاڤایى ل خه‌رپۆت و ئورفه و عه‌فرین و مه‌رعه‌ش. (زمان و دیلێكتێن زمانێ كوردى. اسماعیل بادى. لاپه‌ره 46 و 47. دهوك_2018).
ده‌ستنیشانكرنا سنورێ چێبوونا لاوكان:
ئه‌م دشێین هه‌ر لاوكه‌كێ سنورێ جگرافییا وێ دیاربكه‌ین وه‌ك چیڕۆك ل كیژان ده‌ڤه‌رێ ڕویدایه به‌لێ ئه‌م نه‌شێین دیاربكه‌ین ئێكه‌مینجار ل كیژان ده‌ڤه‌رێ بوویه لاوك و ئێكه‌مین كه‌س كێ چێكرییه و ستراندیه! چۆنكه پێترییا لاوكان بده‌نگێ ده‌هان لاوكبێژان هاتییه ستراندن و نه‌هاتییه دێكومێنتكرن و بووینه ماڵ لسه‌ر ناڤێ چ لاوكبێژان! ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ ئه‌ڤ لاوكێن هاتینه گووتن ب دیالێكتا كرمانجییا ژورى ئه‌م نه‌شێین سنوران ژبو ده‌ستنیشان بكه‌ین و لاوكێن وان ژێك جودا بكه‌ین و بو نموونه: خه‌ج و سیابه‌ند ل ئاخا تاتوانێ ل چیایێ سیپانێ ئه‌ڤ چیرووكه چێبوویه به‌لێ لهه‌ر ده‌ڤه‌ره‌كا دیتر ئه‌ڤ لاوكه هاتییه گووتن و ب وێ جووداهییا ده‌ڤووكا ده‌ڤه‌رێ ڤه و هه‌ر دیسان له‌علیخانا گۆڤه‌یى د ڕه‌سه‌ندا ئه‌ڤ لاوكه یا باشورێ كوردستانێ یه به‌لێ ل چه‌ندین ده‌ڤه‌رێن دیتر ژى دهێته گووتن و ناهێته زانین لسه‌ر ده‌ستێ كێ ئێكه‌مینجار بوویه لاوك و هاتییه گووتن.
ئه‌گه‌ر ئه‌م دوو نموونه‌یان ب وه‌رگرین وه‌ك:
لاوكبێژ ئتزیك كالا ئه‌ڤ لاوكه یا بناڤێ خه‌ج و سیابه‌ند گووتیه كو ده‌نگبێژه‌كێ كوردێ جوهییه و هتا نۆكه دژیانێ دایه و ل ئسرائیل دژیت.
چێكرن و گووتنا لاوكا خه‌ج و سیابه‌ند ژلایێ عیسا به‌روارى: لساڵا 1960ێ ل موزه‌خانا میسل ل په‌ڕتووكخانێ مه‌لا ئه‌نوه‌ر مایى جاڤ ب هونه‌رمه‌ند عیسا به‌روارى دكه‌ڤن و هه‌ڤنیاسین دناڤبه‌را وان دا چێبوو، مه‌لا ئه‌نوه‌ر پرسیار ژێكر و گووتێ: ئه‌رێ تویى ئه‌و كه‌سێ سترانا شاهینوى دبێژیت؟ ئه‌وى ژى به‌رسڤدا و گووت: به‌لێ ئه‌زم.
مه‌لا ئه‌نوه‌ر مایى گووت: باوه‌ربكه من گوهدارییا ده‌نگێ ته یێ كرى گه‌له‌كێ خوشه و چیڕووكه‌كا گه‌له‌كا خوش من یا خواندى یا لایێ باكورێ كوردستانێ یه ئه‌رێ تو نه‌شێى بكه‌یه ستران؟ ناڤه‌ڕووكا چیڕووكێ بابه‌تێ وێ عه‌شقه‌كا تڕاژیدى بخوه‌ڤه‌دگریتن ب ناڤێ “خه‌ج و سیابه‌ند” ئه‌گه‌ر تو حه‌زبكه‌ى من دناڤ په‌ڕتووكخانا خوه‌دا یا هه‌ى دێ بووته ئینم و وخوینم، پاشى مه‌لا ئه‌نوه‌ر مایى چیڕووك ب ده‌ڤوكى بوو گووت، عیسا به‌روارى ژى ئێكه‌مین جاربوو گوه ل وێ چیڕووكێ بووى لێ قابلیه‌تا وى یا ژبه‌ركرنێ گه‌له‌ك یا باش بوو و تشت زیكا ژبیر نه‌دكر ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ چیڕووكا خه‌ج و سیابه‌ند هه‌مى ژبه‌ركر، ده‌ما كو هاتیه ماڵ كار لسه‌ركرو په‌یڤ دانه به‌ر ئێك وه‌ك كێشه و سه‌رورا و ئاوازه‌ك بو دانا و كره لاوك، پاشى چوو ئێزگێ ڕادیوا به‌غدا و گووتێ من چیڕووكه‌كا كورده‌وارى هه‌یه من یاكرى یه ستران و من په‌یڤێن وێ وه‌ك هه‌لبه‌ست یێن نڤیسین ب كێش و سه‌روا، ڕێڤه‌به‌رى و ڕادیو ڕه‌زامه‌ندییا خوه دیاركر و هونه‌رمه‌ند عیسا به‌روارى سترانا خوه ب ناڤێ “خه‌ج و سیابه‌ند” دگه‌ل تیپا موزیكێ تۆماركر به‌لێ ژبه‌ركۆ چیڕووك بوو و یا درێژبوو ده‌مێ گه‌هشتییه خوله‌كا شه‌شێ رێڤه‌به‌رى ده‌ستێ خوه بلندكر و گووتێ به‌سه ته گه‌له‌ك درێژكر، عیسا به‌روارى ب ئیشاره‌تان گووتێ بتنێ به‌نده‌كا دى، بوونه شه‌ش خوله‌ك و نیڤ حه‌فت خوله‌ك ڕێڤه‌به‌رى ئیشاره‌ت دا تیپا موزیكێ گووتێ به‌سه و لاوك قوفلكر. عیسا به‌روارى هاته ژده‌رڤه گووتێ سه‌یدا ئه‌ڤ سترانه د ڕه‌سه‌ندا چیڕووكه من كریه ستران ئه‌گه‌ر بڤى ڕه‌نگى بیت ستران یا ب نیڤه‌روویه و چیڕووك ته‌مام نه‌بوویه! ڕێڤه‌به‌رى ب توڕه‌یى به‌رسڤدا و گووت: به‌سه ماخونه تو چ تشتى هه‌تا شه‌ش حه‌فت خوله‌ك به‌س بووته بن ده‌مێ پشكا كوردى هه‌مى ل ڕادیوا به‌غدا دگه‌ل ده‌نگ و باس و به‌رنامه‌یان و سترانان… هه‌مى ده‌مژمێره‌كا بتنێ یه. پشتى هینگێ لاوكا “خه‌ج و سیابه‌ند” ل ئێزگه‌ى به‌ڵاڤبووى و خه‌لكى گوهدارى كرى ب ڕه‌نگه‌كێ گشتى خه‌لكى گه‌له‌ك حه‌ژێ كر به‌لێ گازنده خه‌لكى كرن و پرسیارا وان ئه‌ڤه‌بوو ئێ… و دووماهیكا چیڕووكێ چ لێ هات پشتى چووینه سه‌رێ چیایێ سیپانێ؟! ژبه‌ر ڤى ئه‌گه‌رى گه‌له‌ك خه‌لك ڕابو ب نڤیسینا نامه‌یان ژبو ڕادیوا به‌غدا و داخواز ژێكر كو ڤێ لاوكێ ته‌مام بكه‌ن.
لساڵا 1964ێ كه‌سه‌ك هه‌بوو ب ناڤێ “عبدالصمد حسێن” به‌ڕنامه‌كێ ته‌ندروستى ل ئێزگێ ڕادیویا به‌غداد پشكا كوردى پێشكێشدكر گووتێ عیسا من به‌رنامه‌ك یێ هه‌ى یێ ساخله‌مى یه ده‌مێ به‌رنامه‌ى بتنێ بیست خوله‌كن، ئه‌رێ ئه‌گه‌ر تو لاوكا “خه‌ج و سیابه‌ند”ى ب كورتى بێژى و چیڕووك هه‌مى بگه‌هیت دێ چه‌ند خوله‌كان ته‌مامكه‌ى؟ عیساى گووتێ دێ پێكوڵان كه‌م ب ده‌هـ خوله‌كان! عبدالصمد گووتێ ئه‌ز دێ ته مێهڤانى به‌رنامه‌كى كه‌م و ب وێ به‌هانێ تو بومن خه‌ج و سیابه‌ندى بێژى و چیڕووكێ ب ته‌مامى بگه‌هینى و پاشى دێ دانینه ئێزگه‌ى وه‌كو ئه‌رشیف. دوى به‌رنامه‌ى دا عیساى لاوك گووت و ده‌مێ لاوكێ بوو یازده خوله‌ك و هه‌تا نوكه ئه‌و ستران یا ماى و دناڤ خه‌لكى دا به‌ربه‌ڵاڤه.
لاوك كومه‌كا بنیات و تایبه‌تمه‌ندیێن هونه‌رى بخوه‌ڤه‌دگریت:
لاوك كومه‌كا بنیات و تایبه‌تمه‌ندیێن هونه‌ری بخوەڤەدگریت و ئه‌و هه‌مى تایبه‌تمه‌ندییه، سیمایه‌كێ هونه‌رى پێ به‌خشییه و ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ ژى بوویه شێوازه‌كێ تایبه‌ت و ژ شێوازێن دیتر دهێته جوداكرن.
وێنه‌یێن هونه‌رى:
ده‌ما لاوكبێژ دبێژیت و گۆهدار گۆهداریێ دكه‌ت و به‌حس ل وان هه‌مى ڕویدانان دكه‌ت یێن دناڤ ناڤه‌ڕووكا بابه‌تێ لاوكێ دا، گۆهدار هزردكه‌ت ئه‌و بخوه دناڤ ڕویدانان دایه و لاوكبێژ ب هویرى دناڤ ڕویداناندا دهێته خار و وه‌سفا دیمه‌نان دكه‌ت، لسه‌ر ڕویێن گۆهداران دیاردبیت كا ئه‌و چه‌ند ب لاوكێ ڤه هاتینه گرێدان و لڤین و سیما و ڕه‌نگێ ڕۆیێن وان ئه‌ڤێ چه‌ندێ دده‌ته دیاركرن.
مه‌قام و ڕیتم و هه‌لبه‌ست:
لاوك هه‌ر جارێ ب مه‌قامه‌كى دهێته گووتن و هه‌ر هه‌مى لاوك ب ڕیتمه‌كێ سه‌ربه‌ست دهێنه گووتن، لدوویف شیانێن ده‌نگێ لاوكبێژى دمینیت جارنا لسه‌ر تونه‌كا بلند دستریت جارنا لسه‌ر تونه‌كا نزم بو نموونه لاوكبێژ شاكرو دپێترییا لاوكاندا تونه‌كا بلند هه‌لبژارتییه هه‌تا دهێته ناڤێ و پاش به‌ره‌ف قه‌راێ، به‌لێ هنده‌ك لاوكبێژێن دیتر لسه‌ر تونه‌كا نزم لاوك ستراندییه، هه‌ر دیسان ژبه‌ركرنا جورێ لاوكێ گه‌له‌كا ب زه‌حمه‌ته چۆنكه گه‌له‌ك یا درێژه و ده‌ستكارى د چیرۆكێ دا هاتییه‌كرن گه‌له‌ك به‌ند و دێر وه‌كى هه‌لبه‌ستێ ب كێش و سه‌روا هاتینه نڤیساندن داكو ڕیتمێ نافخویى یێ هه‌لبه‌ستێ دگه‌ل ڕیتمێ سه‌ربه‌ست یێ ئاوازا لاوكێ بگونجیت.
ژێده‌رێن مفا ژێ هاتییه وه‌رگرتن:
په‌ڕتووكا (زمان و دیلێكتێن زمانێ كوردى. اسماعیل بادى. لاپه‌ره 46 و 47. دهوك_2018).
گوڤارا ئاسوى فلكلور ڤه‌كۆڵینا بناڤێ ناوه‌رۆك و بنیاتى هونه‌رى حه‌یران و لاوكى كوردى ژ نڤیسینا سافیا محه‌مه‌د ئه‌حمه‌د لاپه‌ره 70 هه‌ژماره 50 ساڵا 2011.
جافپێكه‌فتنه‌كا ڕاسته‌وخو دگه‌ل “كه‌ریم عیسا به‌روارى” كورێ هونه‌رمه‌ند عیسا به‌روارى ل دهۆك.
بێكه‌س نوورى عه‌بدال
قوتابیێ دکتوڕایێ ب پەروەردا موزیکێ
